Những ngày đầu tháng 12, thông tin về việc dự án Nuôi Em tạm đóng băng tài khoản, ngừng toàn bộ hoạt động thu - chi vì loạt nghi vấn liên quan đến tính minh bạch đã tạo ra sự chú ý lớn trong dư luận. Dự án vốn được xem là một trong những mô hình thiện nguyện thu hút đông đảo người ủng hộ nhất trong nhiều năm qua, giúp hàng chục nghìn trẻ em vùng cao có bữa ăn bán trú đầy đủ hơn. Nhưng khi những lùm xùm nổ ra, người ta bắt đầu đặt ra câu hỏi: điều gì sẽ xảy đến với những đứa trẻ - những người yếu thế nhất và phụ thuộc vào dự án?

Trong khi cộng đồng tranh luận, nhà hảo tâm bức xúc, người quản lý lên tiếng giải trình, thì ở những điểm trường xa xôi, bữa ăn của các em đã bị ảnh hưởng trực tiếp. Quyền được ăn, được học, được chăm sóc - những điều vốn mong manh giờ đây trở nên càng dễ tổn thương hơn bao giờ hết. Và câu hỏi quan trọng nhất cần được nhắc lại nhiều lần: ai sẽ đứng ra bảo vệ quyền lợi của các em nhỏ giữa cơn bão thông tin này?

Dự án Nuôi Em từng được triển khai ở nhiều điểm trường thuộc vùng cao khó khăn, nơi mà một bữa ăn tử tế có thể quyết định việc học sinh có tiếp tục đến lớp hay không. Những suất ăn nóng hổi, dù chỉ là cơm với rau và ít thịt, cũng là động lực khiến các em bớt quãng đường lang thang kiếm ăn hoặc nghỉ học. Mỗi mã “nuôi em” được các mạnh thường quân đăng ký không chỉ là khoản tiền hỗ trợ, mà còn là sự tin tưởng gửi đến những người làm dự án. Chính vì vậy, khi xuất hiện tố cáo rằng có mã bị trùng, có em đã không còn thuộc diện hỗ trợ nhưng vẫn bị nhắn gia hạn, hay có trường hợp “hai người cùng nuôi một em”, niềm tin ấy bị lung lay nghiêm trọng.

Trước phản ánh, người sáng lập Nuôi Em đã tuyên bố đóng băng tài khoản, tạm ngừng hoạt động để kiểm tra toàn bộ dữ liệu, rà soát sổ sách và mời kiểm toán độc lập vào cuộc. Quyết định này được cho là cần thiết để trả lời dư luận, nhưng hệ quả kéo theo là hoạt động chi tiền hỗ trợ cho các em cũng tạm dừng. Dù những người vận hành khẳng định sẽ tìm hướng giải quyết để các điểm trường không bị ảnh hưởng lâu dài, nhưng với nhiều giáo viên vùng cao, sự gián đoạn dù chỉ vài ngày cũng là vấn đề lớn.

Ở những nơi mà trẻ em phải đi bộ hàng giờ qua rừng, qua suối để đến trường, bữa trưa không chỉ là thức ăn mà còn là lý do thuyết phục phụ huynh cho con đến lớp. Khi nguồn tài trợ tạm dừng, nhiều trường phải xoay sở bằng nguồn quỹ nhỏ, đồ từ vườn trường, hoặc nhờ giáo viên góp gạo để duy trì tạm thời. Nhưng những phương án này đều mang tính chắp vá và không thể kéo dài. Nguy cơ các em nghỉ học giữa chừng, hoặc tụt lại trong hành trình đến trường, vì thế lại trở nên hiện hữu.

Từ góc độ xã hội, câu chuyện Nuôi Em đặt ra bài toán lớn: khi một dự án thiện nguyện quy mô lớn gặp sai sót, ai có trách nhiệm đảm bảo quyền lợi của trẻ em tiếp tục được duy trì? Không thể chỉ dừng lại ở việc giải thích hay xin lỗi nhà tài trợ. Những đứa trẻ không thể chờ cho đến khi sổ sách được kiểm toán xong, tranh luận trên mạng lắng xuống hay niềm tin được xây dựng lại. Chúng cần bữa ăn mỗi ngày, cần sự bảo vệ ngay trong hiện tại.

Một vấn đề nữa cũng được đặt ra: các dự án thiện nguyện hướng đến trẻ em, đặc biệt trong lĩnh vực giáo dục và dinh dưỡng, cần một cơ chế giám sát chặt chẽ hơn thay vì hoàn toàn phụ thuộc vào cam kết tự nguyện của người sáng lập. Việc thiếu quy chuẩn thống nhất, thiếu đối soát độc lập định kỳ dễ dẫn đến tình trạng hoạt động dựa trên niềm tin nhiều hơn là dựa trên quy trình. Khi quy mô càng lớn, rủi ro càng cao. Và khi rủi ro xảy ra, người chịu tổn thất đầu tiên không phải là người vận hành dự án, mà là những đứa trẻ đang thụ hưởng.

Trong khủng hoảng lần này, điều quan trọng nhất là phải có cơ chế tạm thời nhằm bảo đảm quyền lợi của học sinh vùng cao. Cần một giải pháp không để việc rà soát làm gián đoạn bữa ăn của các em. Nhà trường địa phương và các tổ chức xã hội tại khu vực hoàn toàn có thể đứng ra làm đơn vị trung gian tạm thời. Một số tổ chức thiện nguyện khác cũng có thể hỗ trợ khẩn cấp trong giai đoạn dự án ngừng vận hành. Đó là cách để trẻ em không trở thành “bên chịu thiệt hại” trong sai sót của người lớn.

Bên cạnh đó, sự minh bạch của các dự án thiện nguyện không chỉ để lấy lại niềm tin nhà tài trợ mà còn là lá chắn bảo vệ cho chính các em nhỏ. Khi dữ liệu rõ ràng, quy trình minh bạch, hoạt động nhất quán và được kiểm tra định kỳ, nguy cơ xảy ra sai sót sẽ giảm đi đáng kể. Quan trọng hơn, nó tạo ra cơ sở để trẻ em được bảo vệ khỏi bất kỳ sự cắt giảm hay trễ nải nào trong quá trình thụ hưởng hỗ trợ.

Từ góc nhìn của nhà hảo tâm, bức xúc là điều dễ hiểu. Họ cần được biết số tiền mình gửi đi có đến đúng nơi, đúng người hay không. Nhưng ở chiều ngược lại, cũng cần có cái nhìn toàn diện hơn. Khi tranh cãi xảy ra, việc giữ bình tĩnh, chờ đợi quá trình đối soát và đồng thời yêu cầu giải pháp cho quyền lợi của các em phải được đặt lên hàng đầu.

Trong giai đoạn này, có lẽ điều đáng nói nhất là những đứa trẻ vùng cao không thể trở thành nạn nhân thứ hai sau dư luận. Các em vốn sinh ra ở nơi thiếu thốn, đường đến trường xa và gian nan, cuộc sống gắn liền với nương rẫy, gùi gạo, và những ngày đông rét buốt. Nếu dự án Nuôi Em có sai sót, thì trách nhiệm của xã hội không phải là bỏ mặc các em trong khi chờ câu trả lời, mà là tìm cách giữ nguyên điểm tựa mà các em đang cần.

Cuộc khủng hoảng của Nuôi Em là lời nhắc nhở mạnh mẽ rằng mọi dự án thiện nguyện dù mục tiêu tốt đẹp đến đâu cũng cần đặt trẻ em, đối tượng thụ hưởng, ở vị trí trung tâm của mọi quyết định. Khi bất cứ sự cố nào xảy ra, câu hỏi đầu tiên phải là: điều này có ảnh hưởng đến các em hay không? Và nếu có, thì giải pháp để giảm thiểu tác động là gì? Đó là trách nhiệm không chỉ của người vận hành dự án mà còn của cả cộng đồng đã đồng hành trong suốt thời gian qua.

Lùm xùm rồi sẽ qua đi, kiểm toán rồi sẽ có kết quả, tranh cãi rồi sẽ lắng xuống. Nhưng những đứa trẻ vùng cao thì vẫn phải đến trường mỗi ngày. Bữa ăn của các em không thể tạm dừng theo nhịp của lùm xùm. Việc bảo vệ quyền lợi của trẻ, vì thế, không bao giờ được phép chậm trễ.

Bảo An